پژوهشی درباره فرجام و محل دفن سر مطهر امام حسین(ع) و سرهای دیگر شهدا

مقدمه

یکی از پرسش‌هایی که درباره وقایع پس از عاشورا مطرح و شایسته مطالعه و بررسی است، فرجام سر مطهر امام حسین(ع) و دیگر سرهای شهدا است. بر اسا‌س گزارش‎های تاریخی، مسلّم است که سر امام حسین(ع) و دیگر سرها توسط مأموران ابن زیاد به شام فرستاده شد. همچنین بر اسا‌س برخی گزارش‎ها، سرهای دیگر شهدا نیز همراه سر امام حسین(ع) به دربار یزید برده شد.1 اکنون این پرسش مطرح است که پس از آنکه یزید ـ در ظاهر ـ از عملکرد خویش با امام حسین(ع) و یارانش اظهار پشیمانی کرد و درصدد بازگرداندن اسرا به مدینه برآمد، سرنوشت سر امام(ع) و سرهای دیگر چه شد؟ آیا چنان که بین شیعه مشهور است، سر امام(ع) به بدن ملحق شد یا چنان که در برخی منابع دیگرِ حدیثی شیعه آمده است، در نجف، کنار قبر امیرالمؤمنین(ع) دفن شد یا بر اساس برخی منابع اهل‌سنت به مدینه فرستاده شد و در بقیع دفن شد و یا در دمشق یا قا‌هره یا عَسْقَلان یا رَقّه و یا حتی در مرو دفن شد؟ فرجام سرهای دیگر شهدا به کجا انجامید؟ آیا آنها نیز به بدن‎هایشان ملحق شدند یا سرنوشت آنها نامعلوم است؟ بنابراین در این نوشتار دو موضوع، مورد بررسی و پژوهش قرار می‎گیرد: نخست، فرجام سر امام(ع) و دوم، فرجا‌م سرهای شهدا.
نخست: فرجام سر امام حسین‌(ع)

در اینکه سر مطهّر امام حسین(ع) کجا دفن شده است، منابع تاریخی و حدیثی شیعه و سنی، گزارش‌های متفاوتی ارائه کرده‎اند تا آنجا که ده قول در این باره گفته شده است. برخی از مورخان همانند سبط ابن‌جوزی و نویری و بعضی از محققان و نویسندگان معاصر، از جمله سید محسن امین عاملی2، فضل علی قزوینی3 و شهید قاضی طباطبایی4، به جمع‎آوری برخی از اقوال و نقد و بررسیِ آنها پرداخته‎اند که در این پژوهش از کوشش‌های آنان بهره گرفته شده است. اما اقوال در این باره، عبارت‌اند از:
1. کربلا

بسیاری از مورخان و اندیشمندان شیعی و سنی بر این باورند که سرِ امام حسین(ع) به بدن ملحق شده است، از این‎رو این قول، شهرت خاصی دارد. از اندیشمندان شیعه که قائل به چنین قولی شده‎اند، عبارت‌اند از:

شیخ صدوق (م381ق) و به پیروی از او، ابن فتال نیشابوری (م‌508 ‌ق) در این باره می‎نویسند: علی بن حسین(ع) همراه زنان (از شام) خارج شد و سر حسین(ع) را به کربلا بازگرداند.5

سید مرتضی (م436ق) در این باره می‎گوید: روایت شده که سر امام حسین(ع) با جسد وی در کربلا دفن شد.6

طبرسی (م548ق) پس از اشاره به قول سید مرتضی،7 در جای دیگر می‌نویسد: برخی از اصحاب ما گفته‎اند که سر از شام بازگردانده و به بدن ملحق شد.8

ابن شهر آشوب (م‌588‌ق) بعد از نقل سخن سید مرتضی،(ره) از قول شیخ طوسی نقل کرده است که به همین سبب (الحاق سر امام(ع) به بدن) توصیه به زیارت اربعین شده است.9

ابن نمای حلی(م644‌ق) نیز نگاشته است: آنچه از اقوال بر آن می‎توان اعتماد کرد، ‌آن است که بعد از گرداندن سر امام(ع) در شهرها به بدن بازگردانده و با جسد دفن شد.10

سید ابن‌طاووس (م‌664‌ق) و بعدها به پیروی از او، سید محمدبن ابی‎طالب (از مورخّان قرن دهم) نوشته‌اند: اما سرِ حسین(ع)، روایت شده که برگردانده شد و در کربلا با جسد شریفش دفن شد و عمل اصحاب هم طبق همین دیدگاه مورد اشاره بوده است.11

مجلسی (م‌1110 یا 1111ق) یکی از وجوه استحباب زیارت امام حسین(ع) را در روز اربعین، الحا‌ق سرهای مقدس شهدا به اجسادشان توسط امام سجاد،(ع) بیان کرده است.12 وی در جای دیگر بعد از نقل اقوال دیگر در این باره، می‎نویسد: مشهور بین علمای امامیه آن است که سر امام(ع)، همراه بدن، دفن شده است.13

اما برخی از مورخّان و اندیشمندان اهل‌سنت، که به این دیدگاه قائل شده‌اند، عبارت‌اند از:

ابوریحان بیرونی (م440‌ق) در این باره می‎نویسد: «و فی العشرین رُدَّ رأسُ الحسینِ(ع) الی مَجْثمه حتی دفن مع جثّته ...؛14 در روز بیستم (صفر)، سر حسین(ع) به بدنش ملحق و با آن دفن شد».

مستوفی هروی (از مورخان قرن ششم و مترجم کتاب الفتوح نگاشته ابن‌اعثم) بر این باور است که علی بن حسین(ع) با سایر اهل بیت(ع) در روز بیستم صفر، سر مبارک امیرالمؤمنین حسین(ع) را به بدنش ملحق ساختند.15

سبط ابن‌جوزی (م‌654‌ق) ملحق شدن سر به بدن را پس از بازگرداندن آن به همراه اسرا به مدینه، گفته هشام کلبی و غیر او دانسته و آن را مشهورترین قول می‌داند.16و17

قرطبی (م‌671‌ق) می‎نویسد: امامیه می‎گویند که سر حسین(ع) پس از چهل روز، به کربلا بازگردانده و به بدن ملحق شد و این روز نزد آنان معروف است و زیارت در آن روز را زیارت اربعین می‎نامند.18

قزوینی (م‌682‌ق) نیز نگاشته است: روزِ اول ماه صفر، عید بنی‎امیه است، چون در آن روز، سر حسین(ع) را به دمشق وارد ساختند و در روز بیستم آن ماه، سر ایشان به بدن، بازگردانده شد.19

نُوَیْری (م‌7‌33‌ق) یکی از اقوال را در این باره، الحاق سر به بدن دانسته و افزوده است که قائلان به الحاق، دو دسته هستند: گروهی معتقدند که یزید پس از چهل روز سر را به بدن بازگرداند و گروه دیگر بر این باورند که این الحاق در زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز بوده است.20

حمدالله مستوفی (متوفای پس از 744‌ق) می‎گوید: اهل‌بیت(ع) را با سر حسین پیش یزید بن معاویه فرستادند. او به سخن ابوبُرده (برادر ابوموسی اشعری) ایشان را به مدینه فرستاد و سر حسین [باز به کربلا] فرستاد.21 وی در جای دیگر افزوده است: «پسر ابوایّوب انصاری، آنجا [شام] بود. یزید را ملامت کرد و سر حسین از او بستد. روز چهلم به تنش رسانیدند».22

خواند میر (م‌942‌ق) نگاشته است: «امام چهارم(ع) با خواهران و عمات و سایر اقربا، متوجه مدینه طیّبه گشته، در بیستم شهر صفر، سر امام حسین(ع) و سایر شهیدان کربلا ـ رضی الله عنهم ـ را به ابدان ایشان منضم ساخت». وی این قول را صحیح‎ترین قول درباره محل دفن امام(ع) دانسته است.23

مُناوی24 (م‌1031‌ق)، شَبْراوی25 (م‌1172‌ق)، ابن‌صَبّان26 (م‌1206‌ق) و شِبْلَنْجی27 (متوفای پس از 1308‌ق) نوشته‎اند: امامیه می‎گویند: پس از چهل روز از شهادت، سر به بدن بازگردانده شد و در کربلا دفن شد.

این گزارش‎ها، دیدگاه مورخان و نویسندگان شیعه و اهل‌سنت در این باره بود و چنان‌که ملاحظه می‎شود، بر اساس گزارش‎های یاد شده، قول دفن سر در کربلا، مشهورترین قول در میان شیعه و نیز اهل‌سنت ـ بر اساس گفته سبط ابن جوزی28ـ است.

2. نجف

در منابع حدیثی شیعه، روایاتی وجود دارد که حاکی از دفن سر امام حسین(ع) کنار قبر امیرالمؤمنین(ع) است. این روایات چنین است:

1. بر اسا‎س برخی از روایات، سر امام(ع) توسط یکی از موالی امام صادق(ع) از شام به نجف آورده شد و در کنار قبرِ امیرالمؤمنین(ع) دفن شد، چنان‌که یزیدبن عمر بن طلحه می‌گوید: امام صادق(ع) وقتی در حیره بود، به من فرمود: آیا آنچه به تو وعده داده بودم، نمی‌خواهی؟ گفتم آری، یعنی رفتن نزد قبر امیرمؤمنان ـ که درودهای خدا بر او بادـ . پس امام و (پسرش) اسماعیل و من سوار مرکب شدیم تا آنکه از ثَوِیّه (مکانی میان حیره و نجف کنار تپه‌‌های سفید) گذشتیم. پس امام(ع)، اسماعیل و من فرود آمدیم و همگی نماز خواندیم. امام(ع) به اسماعیل فرمود: برخیز و بر جدّت حسین(ع) سلام بده. گفتم: فدایت شوم مگر حسین در کربلا نیست؟ فرمود: آری، لکن چون سرش به شام برده شد، غلامی از ما آن را ربود و در کنار قبر امیرمؤمنان(ع) دفن کرد.29

2. در برخی روایات آمده است که در نجف، دو قبر است: قبر بزرگ و قبر کوچک، چنان‎که علی بن أسباط از امام صادق(ع) روایت می‌کند که وقتی به نجف آمدی، دو قبر خواهی دید. قبر بزرگ و قبر کوچک، اما بزرگ، قبر امیرمؤمنان(ع) است و اما کوچک، سر حسین(ع) است.30

3. در روایتی آمده است که ابان بن تغلب می‌گوید: من همراه امام صادق(ع) بودم، حضرت چون از پشت کوفه گذشت، فرود آمده و دو رکعت نماز خواند، سپس اندکی جلو رفت، دو رکعت نماز خواند، سپس اندکی راه رفت و فرود آمد و دو رکعت نماز خواند. آنگاه فرمود: این قبر امیرمؤمنان(ع) است. گفتم: فدایت شوم، آن دو جای دیگری که نماز خواندی، کجا بودند؟ فرمود: جایگاه سر حسین(ع) و جایگاه منبر (امام) قائم.31

4. یونس بن ظَبْیان در روایتی، از امام صادق(ع) نقل کرده است که همراه حضرت از حیره خارج شده و به تپه‎های سرخ نجف رسیدیم. امام (ع) پس از وضو گرفتن، به تپه‎ای نزدیک شده و در آنجا نماز خواندند، سپس به تپه‎ای پایین‎تر از تپه نخست رفته و در آنجا نیز نماز به جا آورد و به من فرمود: ای یونس، همان کاری که من کردم، بکن. من نیز چنان کردم. چون فراغت یافتم، به من فرمود: اینجا را می‎شناسی؟ گفتم: نه. فرمود: جای اولی را که نماز خواندی، قبر امیرمؤمنان(ع) است و تپه دیگر، محل دفن سر حسین بن علی(ع) است. عبیدالله بن زیادِ ملعون چون سر را به شام فرستاد، به کوفه بازگردانده شد. ابن‌زیاد گفت: آن را از اینجا بیرون ببرید تا کوفیان مفتون آن نشوند. خدا آن را نزد قبر امیرمؤمنان(ع) قرار داد. پس سر با بدن است و بدن با سر.32

3. مدینه

برخی از مورخان اهل‌سنت، گزارش کرده‎اند که وقتی که یزید اسرا را رهسپار مدینه کرد، سر امام حسین(ع) را نزد عمرو بن سعید بن عاص، کارگزارش در مدینه فرستاد و او آن را کفن کرده و در بقیع نزد قبر مادرش فاطمه(س) دفن کرد.33

نُویری، علت ارسال سر را به مدینه توسط یزید،‌ چنین گزارش کرده است:

برخی گفته‌اند: یزید، نعمان بن بشیر انصاری را مأمور کرد تا سر حسین را به مدینه ببرد تا مردم آن را مشاهده کنند و با این شیوه، عبدالله بن زبیر (یکی از مدعیان خلافت) را بترساند. چون سر به مدینه رسید، عمرو بن سعید اشدق پس از اظهار عدم تمایل به دریافت سر، آن را کفن کرده و در کنار قبر مادرش فاطمه(س) دفن کرد.34

نُویری افزوده است که برخی دیگر گفته‌اند که سر نزد بنی‌هاشم فرستاده شد و آنان آن را پس از غسل و کفن و نماز خواندن بر آن در کنار قبر فاطمه(س) دفن کردند. 35
نقد و بررسی

احتمال آنکه سر امام(ع) از شام به مدینه فرستاده شده باشد، با برخی از گزارش‌ها همخوانی دارد، چنان‌که گزارش شده است که وقتی امام سجاد(ع) از یزید می‎خواهد سر پدرش را به او بدهد، یزید می‎گوید که هرگز سر را نخواهی دید.36 اما اینکه سر در مدینه دفن شده باشد، نمی‌توان پذیرفت، زیرا افزون بر آنکه با برخی از گزارش‎ها که حاکی است سر مجدداً به شام بازگردانده شد، منافات دارد، چنان‌که بلاذری به نقل از کلبی، نگاشته است که یزید سر حسین(ع) را به مدینه فرستاد و سپس به دمشق بازگردانده شد،37 با دیدگاه مشهور، یعنی الحاق سر به بدن نیز همخوانی ندارد.

4. دمشق

برخی از گزارش‎ها حاکی از آن است که سر امام حسین(ع) در دمشق دفن شده، اما اینکه در کجای این شهر دفن شده است، گزارش‎ها متفاوت است. بلاذری، اقوال ذیل را بیان کرده است:

1. قصر (دارالاماره)؛38 2. بوستان قصر39 (در محوطة چهار دیواری قصر)؛ 3. بوستانی در دمشق؛40 4. قبرستان.41

نویری دراین باره، پنج قول دیگر ذکر کرده است:

1. دروازه فرادیس: ابن ابی‌الدنیا به نقل از منصوربن ‌جمهور در کتاب مقتل خود نگاشته است که سر حسین(ع) را در خزانه یزیدبن معاویه یافته است و آن را در پارچه‌ای پیچیده و در برج و باروی سوم دروازه فرادیس از سمت مشرق، دفن کرده است.42

2. مسجد دمشق: استرآبادی در کتابش به نام الداعی الی وداع الدنیا به نقل از ابوسعید زاهد نگاشته است که سر حسین(ع) در مسجد دمشق بر سر یک استوانه دفن شده است.43

3. سر دو ستون سمت راست قبله؛44

4. در قبر معاویه توسط یزید؛45

5. در مقابر مسلمانان توسط سلیمان‌بن عبدالملک.46

اما ابن عساکر و بعدها ذهبی، قول دیگری نیز نقل کرده‌اند و گفته‌اند که نزدیک باب توما در دمشق دفن شده است.47
نقد و بررسی

اگرچه برخی از اقوال این دیدگاه، قدمت نسبتاً مناسبی دارد، اما افزون بر آنکه بر اساس این دیدگاه، در محل دفن سر در دمشق، اختلاف است و تا ده قول در این باره گفته شده است، با اقوال دیگر نیز، به ویژه دو قول نخست که آن دو نیز قدمت دارند ـ و حتی قول دوم، مبتنی بر برخی از روایات است ـ ناهمگون و ناهم‌سو می‌باشد.

ادامه دارد....