مقدمه:

واژه «اربعین‌» در متون دینی و مجموعه‌های حدیثی از ارزش والایی برخوردار است. آثار حفظ چهل حدیث، اخلاص عمل در چهل روز و دعای عهد در چهل صبح، کمال عقل در چهل سالگی، دعا برای چهل مؤمن، شهادت چهل مؤمن برای میت، برگزاری عبادت در چهل شب چهارشنبه برای دیدار حضرت ولی عصر علیه السلام، و بعثت غالب انبیأ در چهل سالگی، از جمله مواردی است که ارزش و جایگاه این اصطلاح اسلامی و عرفانی را مشخص می‌سازد.

«اربعین‌» از اصطلاحات رایجی است که در متون اسلامی کاربرد زیادی دارد، مثلا در برخی از روایات به عنوان نماد کمال، حدی برای تصفیه باطن و... قلمداد شده است.  

در این نوشتار به مناسبت نزدیک شدن به اربعین شهادت امام حسین علیه السلام برخی از موارد کاربرد این واژه ارزشمند که در فرهنگ اسلامی به مناسبتهای گوناگون از آن یاد شده و گاهی پیامهای اخلاقی و دستورهای الهی با آن همراه شده است، تقدیم خواهد شد.

1. شهادت چهل مؤمن

امام صادق علیه السلام فرمود: «اذا مات المؤمن فحضر جنازته اربعون رجلا من المؤمنین وقالوا: اللهم انا لانعلم منه الا خیرا وانت اعلم به منا، قال الله تبارک وتعالی: قد اجزت شهاداتکم وغفرت له ما علمت مما لا تعلمون (1)

هرگاه یکی از اهل ایمان بمیرد و بر جنازه او چهل نفر از مؤمنین حضور یابند و گواهی دهند که پروردگارا! ما به جز خوبی و نیکی از این شخص ندیده‌ایم و تو از ما داناتر هستی، خداوند متعال می‌فرماید: من نیز شهادت شما را پذیرفتم و آنچه [از بدیها و گناهان] از او می‌دانستم که شما بی‌اطلاع بودید، همه را بخشیدم.»

همچنین امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «در بنی اسرائیل عابدی بود که پیوسته به عبادت و راز و نیاز اشتغال داشت. خداوند متعال به حضرت داوود علیه السلام وحی فرستاد: ای داوود! این مرد عابد، فردی ریاکار و غیرمخلص است. هنگامی که او مرد، حضرت داوود علیه السلام به تشییع جنازه‌اش حاضر نشد. اما چهل نفر از بنی اسرائیل حضور یافتند و در درگاه الهی به نیکی و خوبیهای ظاهری وی شهادت دادند و از خداوند طلب عفو و آمرزش برای وی نمودند.

در هنگام غسل نیز چهل نفر دیگر چنین کردند و در هنگام دفن چهل نفر دیگر آمده، بعد از گواهی به نیکمردی عابد از خداوند متعال آمرزش او را خواستار شدند. در آن حال، خداوند به حضرت داوود علیه السلام الهام کرد که من او را به خاطر شهادت آن عده بخشیدم و اعمال بد و ریایی او را نادیده گرفتم. (2)

2. دعا برای چهل مؤمن

پیشوای ششم یکی از مهم‌ترین عوامل استجابت دعا را تقدیم دیگر مؤمنین در هنگام دعا می‌داند.

آن حضرت می‌فرماید: «من قدم اربعین من المؤمنین ثم دعا استجیب له (3) هر کس چهل نفر از مؤمنین را در دعا کردن بر خود مقدم بدارد، سپس حاجات خود را بطلبد، دعای او به اجابت‌خواهد رسید.» آن حضرت تاکید می‌فرماید که اگر این‌گونه دعا کردن در نماز شب و بعد از آن باشد، تاثیر بیشتری خواهد داشت. (4) همچنین دعا کردن چهل مؤمن در قنوت نماز وتر در دل شبهای تار اجابت دعا را نزدیک‌تر و سریع‌تر می‌نماید. (5)

3. دعای چهل نفره

دعا کردن همیشه خوب و یکی از سلاحهای مؤمن و وسیله ارتباط با پروردگار عالمیان است. هنگامی که انسان خود را از هر جهت درمانده و عاجز می‌بیند با جان و دل زمزمه می‌کند که:

     سینه مالامال درد است ای دریغا مرهمی            دل ز تنهایی به جان آمد خدایا همدمی

در آن لحظات حساس، دعا همچون نور امیدی در دل انسان می‌تابد و دعاکننده علاوه بر آرامش درون، اعتماد به نفس، تلطیف روح، عشق و معرفت خویش را نیز به نمایش می‌گذارد.

امام صادق علیه السلام در یکی از رهنمودهای حکیمانه خویش ما را به دعای دسته جمعی فرا می‌خواند و می‌فرماید: «اگر گروهی چهل نفره جمع شوند و خدای خویش را بخوانند، مطمئنا دعای آنان مستجاب خواهد شد و اگر چهل نفر نبودند گروه چهار نفره، ده بار خدا را بخوانند که همین اثر را دارد و اگر بیش از یک نفر نباشد و چهل بار خدا را صدا بزند، خدای عزیز و جبار خواسته او را برآورده خواهد کرد.» (6)

4. آمرزش چهل گناه

حضرت باقر علیه السلام یکی از حقوق واجب مسلمانان بر عهده همدیگر را، حضور در تشییع جنازه آنان می‌شمارد و با توجه به اهمیت آن، تاثیر معنوی این حضور را نیز بیان می‌کند: «من حمل جنازة من اربع جوانبها غفرالله له اربعین کبیرة (7) کسی که جنازه‌ای را از چهار طرف حمل کند، خداوند متعال چهل گناه کبیره او را خواهد بخشید.»

5. کمال در چهل سالگی

از مهم‌ترین نکاتی که در زندگی انسان وجود دارد و در مرحله تکامل معنوی و شخصیت وی مؤثر است، رسیدن به مراتبی از سن و سال است که انسان کامل‌تر و پخته‌تر می‌شود. خداوند متعال در این زمینه چهل سالگی را اوج کمال انسانی می‌داند و می‌فرماید: «... حتی اذا بلغ اشده وبلغ اربعین سنة قال رب اوزعنی ان اشکر نعمتک التی انعمت علی وعلی والدی وان اعمل صالحا ترضیه واصلح لی فی ذریتی انی تبت الیک وانی من المسلمین‌» (8)

«تا زمانی که به کمال قدرت و رشد برسد و به چهل سالگی بالغ گردد، می‌گوید: پروردگارا! مرا توفیق ده تا شکر نعمتی را که به من و پدر و مادرم دادی، به جا آورم و کار شایسته‌ای انجام دهم که از آن خشنود باشی و فرزندان مرا صالح گردان! من به سوی تو باز می‌گردم و توبه می‌کنم و از مسلمانان می‌باشم.»

6. آثار چهل روز اخلاص

امام رضا علیه السلام از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله چنین نقل فرمود: «ما اخلص عبد لله عزوجل اربعین صباحا الا جرت ینابیع الحکمة من قلبه علی لسانه (9) هیچ بنده‌ای چهل روز اعمال خود را خالصانه به درگاه حضرت حق انجام نمی‌دهد، مگر اینکه خداوند متعال چشمه سارهای حکمت را از قلب او به زبانش جاری می‌سازد.» حافظ با اشاره به این حدیث می‌گوید:

       سحرگه رهروی در سرزمینی                 همی گفت این معما با قرینی

       که‌ای صوفی شراب آنگه شود صاف         که در شیشه بماند اربعینی

7. یاران حضرت مهدی علیه السلام

هنگامی که حضرت مهدی علیه السلام ظهور می‌کند هر یک از یاران و شیعیان آن حضرت معادل نیروی چهل مرد قدرت روحی و بدنی خواهد داشت. 

امام سجاد علیه السلام فرمود: «اذا قام قائمنا اذهب الله عزوجل عن شیعتنا العاهة وجعل قلوبهم کزبر الحدید وجعل قوة الرجل منهم قوة اربعین رجلا (10) هرگاه قائم ما قیام کند، خداوند متعال از شیعیان ما آفت، بلا و سستی را دور خواهد کرد و دلهای آنان را همانند پاره‌های آهن قوی و محکم می‌نماید و نیروی هر یک از آنان را معادل نیروی چهل مرد قرار خواهد داد.»

پی نوشت:

1) من لایحضره الفقیه، ج‌1، ص‌166، ح‌472; مستدرک سفینة البحار، ج‌4، ص‌64.

2) مستدرک الوسائل، ج‌2، ص‌471.

3) الکافی، ج‌2، ص‌509، ح‌5.

4) بحارالانوار، ج‌90، ص‌389.

5) کشف الغطأ، ج‌1، ص‌246.

6) الکافی، ج‌2، ص‌487.

7) همان، ج‌3، ص‌174، ح‌1.

8) احقاف/15.

9) عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج‌1، ص‌74، ح‌321.

10) الخصال، ج‌2، ص‌541، ح‌14.

منبع:شیعه نیوز به نقل از تبیان